Z najnowszych badań przeprowadzonych w Polsce wynika, że łącznie marnujemy prawie 5 mln ton żywności. Do strat i marnowania żywności dochodzi w całym łańcuchu żywnościowym, począwszy od produkcji rolniczej, przez przetwórstwo i dystrybucję aż do konsumpcji, odpowiedzialne za marnotrawstwo żywności są wszystkie podmioty wchodzące w skład tego łańcucha. Konsumenci indywidualni odpowiadają za ponad 60% tego marnotrawstwa, dlatego należy skoncentrować się na ograniczeniu strat w gospodarstwach domowych. Duży udział w marnotrawstwie żywności mają także gospodarstwa rolne oraz przedsiębiorstwa spożywcze (po ok. 15-16% ogółu strat w łańcuchu żywnościowym). Podmioty handlowe, firmy transportowe oraz placówki gastronomiczne odpowiadają za stosunkowo niewielkie ilości marnowanej żywności.
Badania przeprowadzone w ramach projektu PROM1 dowodzą, że marnotrawstwo żywności to poważny problem w Polsce. W 2018 r. łączne straty i marnotrawienie żywności oszacowano na blisko prawie 5 mln ton rocznie (4 840 946). Produkcja podstawowa (rolnicza) odpowiadała za 15,5% marnowanej żywności w całym łańcuchu żywnościowym, a przetwórstwo spożywcze za 15,6%. Niewielka ilość, w stosunku do pozostałych ogniw, marnowała się podczas transportu – 0,7%, w gastronomii – 1,2% i w handlu – 7,0%. Najwięcej żywności marnowali konsumenci – 60%. Należy jednak zaznaczyć, że szacunki te mogą być niepełne, ze względu na zbyt małą próbę badawczą i trudności w pozyskaniu wiarygodnych danych. Szczególnie dotyczy to takich ogniw, jak transport, handel i gastronomia2. Z dużą dozą ostrożności można szacować, że w Polsce marnuje się rocznie ok. 14% ogólnej produkcji żywności, a jeśli odniesiemy wielkość strat do zużycia krajowego (produkcji pomniejszonej o eksport i powiększonej o import), to odsetek marnowanej żywności przekroczy 17%.
W gospodarstwach rolnych, w zależności od sektora, poziom strat żywności był różny. Procentowy udział strat w całkowitej wielkości produkcji najniższy był w gospodarstwach mleczarskich (0,2%). W pozostałych sektorach poziom strat był znacznie wyższy i wynosił od 0,75% w przypadku gospodarstw uprawiających rzepak i rzepik do 3,89% w gospodarstwach owocowo-warzywnych. Średnio dla wszystkich sektorów straty stanowiły niemal 1,5% produkcji3.
Poziom strat żywności w poszczególnych sektorach przetwórstwa spożywczego również był zróżnicowany i kształtował się w przedziale 0,5-8,6%. Sektory przetwarzające produkty o krótkim okresie trwałości, przykładowo owoce i warzywa, ponosiły znacznie wyższe straty (8,6%) niż takie sektory, jak np. zbożowo-młynarski (0,45%). Produkcja przetworów owocowo-warzywnych generowała również dużo odpadów produkcyjnych, które powiększały masę strat. Podobnie było w przetwórstwie mięsa (3,19%) czy ryb (2,75%). Sektorem odznaczającym się dość niskimi stratami było przetwórstwo mleka (0,53%). To sektor charakteryzujący się bardzo wysokim poziomem rozwoju technologicznego, który pozwalał producentom na maksymalne wykorzystanie surowców i osiąganie najwyższych standardów na wszystkich etapach procesu produkcyjnego4.
W gospodarstwach domowych najczęściej marnowane były takie produkty żywnościowe, jak: pieczywo, owoce i warzywa, mięso i ryby oraz mleko i produkty mleczne. Często wyrzucane były także resztki posiłków. Do wyrzucania produktów żywnościowych przyznało się 37,2% Polaków, a gotowych niespożytych posiłków aż 70,3%5.
Zgodnie z długoterminową prognozą rozwoju zjawiska marnotrawstwa żywności w Polsce, wykonaną na zamówienie Federacji Polskich Banków Żywności w ramach projektu PROM (przez firmę 4CF, według metodyki badania delfickiego), do 2030 r. istnieje realny potencjał do ograniczania marnowania żywności – z poziomu blisko 5 do ok. 3 mln ton w skali roku. Największy udział, chociaż niższy niż obecnie, będą mieć wciąż gospodarstwa domowe (ok. 37%). Zwiększy się do ok. 20% udział produkcji rolniczej oraz zmniejszy do ponad 13% udział przetwórstwa spożywczego. Pozostałe ogniwa łańcucha żywnościowego będą w znacznie mniejszym stopniu odpowiedzialne za marnotrawienie żywności, ale w porównaniu z 2018 r. będą to wyższe wartości6.
Dla ograniczenia marnotrawstwa żywności eksperci biorący udział w badaniu za najskuteczniejsze uznali działania podejmowane w gospodarstwach domowych, czyli w ogniwie łańcucha, w którym żywności marnuje się najwięcej. Dość nisko ocenili natomiast prawdopodobieństwo (na mniej niż 25%), że Polsce uda się zrealizować dyspozycję rezolucji Parlamentu Europejskiego z 16 maja 2017 r. w sprawie inicjatywy dotyczącej efektywnego gospodarowania zasobami: ograniczenie marnotrawienia i zwiększenie bezpieczeństwa żywności7, która zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia działań zmierzających do ograniczenia do 2030 r. marnotrawienia żywności o połowę (w porównaniu z 2014 r.).
1 Projekt PROM (2018-2021) „Opracowanie systemu monitorowania marnowanej żywności i efektywnego programu racjonalizacji strat i ograniczania marnotrawstwa żywności”, finansowany przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach programu GOSPOSTRATEG (Nr 1/385753/1/2018), https://projektprom.pl
2 S. Łaba, B. Bilska, M. Tomaszewska, R. Łaba, K. Szczepański, A. Tul-Krzyszczuk, M. Kosicka-Gębska, D. Kołożyn-Krajewska, Próba oszacowania strat i marnotrawstwa żywności w Polsce, „Przemysł Spożywczy” 2020, t. 74, nr 11, s. 10-18.
3 M. Kwasek, S. Łaba, Straty i marnotrawstwo żywności w produkcji podstawowej (rolnictwie) w Polsce, [w:] S. Łaba (red.), Straty i marnotrawstwo żywności w Polsce. Skala i przyczyny problemu, IOŚ-PIB, Warszawa 2020, s. 23-52.
4 I. Szczepaniak, R. Grochowska, Skala strat i marnotrawstwa żywności w ogniwie przetwórstwa spożywczego w Polsce i przyczyny ich powstawania, [w:] S. Łaba (red.), Straty i marnotrawstwo żywności w Polsce. Skala i przyczyny problemu, IOŚ-PIB, Warszawa 2020, s. 53-72.
5 M. Tomaszewska, B. Bilska, D. Kołożyn-Krajewska, M. Piecek, Analiza przyczyn marnotrawstwa żywności w polskich gospodarstwach domowych, [w:] S. Łaba (red.), Straty i marnotrawstwo żywności w Polsce. Skala i przyczyny problemu, IOŚ-PIB, Warszawa 2020, s. 107-127.
6 Nie marnujmy. Perspektywy zapobiegania marnotrawstwu żywności w Polsce do 2030 roku. Raport z badań, Federacja Polskich Banków Żywności, Warszawa 2021.
7 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 16 maja 2017 r. w sprawie inicjatywy dotyczącej efektywnego gospodarowania zasobami: ograniczenie marnotrawienia i zwiększenie bezpieczeństwa żywności (2016/2223(INI)), Dz. Urz. UE C 307/25, 30.8.2018.
dr hab. Iwona Szczepaniak, prof. IERiGŻ-PIB
Członek TEP
e-mail: Iwona.Szczepaniak@ierigz.waw.pl
Towarzystwo Ekonomistów Polskich (TEP) krzewi wiedzę ekonomiczną i wyjaśnia zjawiska gospodarcze współczesnego świata, propagując poszanowanie własności prywatnej, wolną konkurencję oraz wolność gospodarczą, jako warunki rozwoju Polski. Zrzesza praktyków biznesu i teoretyków różnych dziedzin nauk ekonomicznych.